Episode 85

Ο βυσσινόκηπος - Αντον Τσέχωφ.

Όταν κανείς παρακολουθεί τον Βυσσινόκηπο, το κύκνειο άσμα του Αντόν Τσέχωφ, έρχεται αντιμέτωπος με μια σπάνια συγγραφική ευαισθησία που κατορθώνει να μετουσιώσει την ιστορική και κοινωνική μετάβαση της προεπαναστατικής Ρωσίας σε ένα ποιητικό, σπαρακτικό και βαθιά ανθρώπινο δράμα. Παρόλο που ο ίδιος ο συγγραφέας χαρακτήρισε το έργο ως κωμωδία, οι περισσότερες παραστάσεις – ξεκινώντας από την πρεμιέρα του στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας το 1904, σε σκηνοθεσία του Στανισλάφσκι – το αντιμετώπισαν ως δράμα, με αποτέλεσμα να κυριαρχήσει στη θεατρική συνείδηση ως μια «τραγικωμωδία του τέλους μιας εποχής».

Υπόθεση και σκιαγράφηση χαρακτήρων

Η πλοκή του έργου επικεντρώνεται στην τύχη ενός βυσσινόκηπου που ανήκει σε μια αριστοκρατική ρωσική οικογένεια – της Λιουμπόφ Αντρέγιεβνα Ρανέφσκαγια. Η οικογένεια, παγιδευμένη σε μια ψευδαίσθηση παλαιής δόξας και ακινησίας, αρνείται να δει τη νέα κοινωνική πραγματικότητα. Ο βυσσινόκηπος κινδυνεύει να πουληθεί λόγω χρεών, και η προτεινόμενη λύση – να κατατμηθεί σε οικόπεδα για εξοχικές κατοικίες – απορρίπτεται ως ιεροσυλία. Ο Λοπάχιν, ένας πρώην μουζίκος που έγινε πλούσιος έμπορος, τελικά αγοράζει τον κήπο σε πλειστηριασμό. Ο συμβολισμός είναι ξεκάθαρος: η παλιά Ρωσία χάνει το έδαφός της από τη νέα, αναδυόμενη αστική τάξη.

Οι χαρακτήρες λειτουργούν σαν φωνές ενός χορού που διατυπώνουν, με τον δικό τους τρόπο, την αδυναμία τους να προσαρμοστούν. Η Ρανέφσκαγια είναι αφοπλιστικά ρομαντική και ανίκανη να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα. Ο αδελφός της, Γκάγεφ, παλινδρομεί μεταξύ παιδικής αφέλειας και εθνικιστικού πάθους. Η Βάρια, η θετή κόρη, προσπαθεί να κρατήσει την οικογένεια όρθια με πρακτικό πνεύμα. Ο Λοπάχιν, παρά την επιτυχία του, φανερώνει την ψυχολογική του αμηχανία ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Ο Τροφίμοφ, ο «αιώνιος φοιτητής», μιλά για την επανάσταση και την ανάγκη εργασίας, ενώ παραμένει ο ίδιος ουτοπιστικά αδρανής.

Ιστορικό υπόβαθρο και κοινωνικό σχόλιο

Ο Βυσσινόκηπος γράφτηκε το 1903, σε μια Ρωσία που έβραζε κάτω από την επιφάνεια. Η δουλοπαροικία είχε τυπικά καταργηθεί το 1861, αλλά οι δομές εξουσίας και ιδιοκτησίας παρέμεναν ταξικά άνισες. Το έργο αποτυπώνει την αμηχανία της αριστοκρατίας μπροστά στην άνοδο των πρώην δουλοπάροικων, προαναγγέλλοντας τις επαναστάσεις του 1905 και 1917. Ο Τσέχωφ, χωρίς να κραυγάζει, καταγράφει τις εντάσεις με ειρωνεία και βαθιά ανθρωπιά. Δεν κατηγορεί κανέναν· απλώς δείχνει μια κοινωνία που αλλάζει και ανθρώπους που είτε την ακολουθούν είτε χάνονται στο πέρασμά της.

Ο βυσσινόκηπος λειτουργεί συμβολικά ως η ίδια η αριστοκρατική Ρωσία – όμορφη, ρομαντική, αλλά ανίκανη να διαχειριστεί τις αλλαγές. Ο ήχος του τσεκουριού στο τέλος της παράστασης είναι ο μεταφορικός ήχος της Ιστορίας που δεν περιμένει τους ονειροπόλους.

Πρώτες παραστάσεις

Η πρεμιέρα του έργου έγινε στις 17 Ιανουαρίου 1904 στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας, λίγους μήνες πριν από τον θάνατο του Τσέχωφ. Η σκηνοθετική αντίληψη του Στανισλάφσκι, που ανέδειξε τα τραγικά στοιχεία, διαφοροποιήθηκε από την πρόθεση του συγγραφέα, ο οποίος επιθυμούσε μια πιο λεπταίσθητη, ειρωνική ελαφρότητα. Στην Ελλάδα, το έργο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1930, ενώ καθιερώθηκε στις σκηνές του ελληνικού θεάτρου κυρίως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με κορυφαίες παραστάσεις από το Εθνικό Θέατρο και τον Κουν.

Η εμπειρία του θεατή

Ο θεατής φεύγει από την παράσταση με ένα παράξενο κράμα μελαγχολίας και στοχασμού. Η αίσθηση δεν είναι συντριπτικά τραγική, αλλά βαθιά συγκινητική. Παρακολουθεί ένα έργο χωρίς εξάρσεις, χωρίς τελικές κρίσεις, αλλά με λεπτές υποδείξεις για τη ματαιότητα, την απώλεια, την ακινησία. Η συγκίνηση γεννιέται από την αναγνώριση: όλοι κάποτε μένουμε πίσω, όλοι κάποτε χάνουμε «τον βυσσινόκηπό» μας.

Ο συγγραφέας

Ο Αντόν Πάβλοβιτς Τσέχωφ (1860–1904), γιατρός στο επάγγελμα και συγγραφέας κατά επιλογή, υπήρξε ο μεγάλος παρατηρητής της καθημερινής ζωής. Τα έργα του δεν έχουν κλασική δραματουργία – η δράση κυλά υπόγεια, στα βλέμματα και στις παύσεις. Ήταν άνθρωπος επιστημονικής ακρίβειας και καλλιτεχνικής ευαισθησίας. Η έρευνά του στη Νήσο Σαχαλίνη αποτελεί υπόδειγμα ανθρωπογεωγραφικής μελέτης. Η λογοτεχνία του όμως προτιμά τις σιωπές από τις διακηρύξεις. Ο Τσέχωφ μας διδάσκει πως το δράμα της ζωής βρίσκεται συχνά στο ανείπωτο, στο πέρασμα του χρόνου, στην αδυναμία να αλλάξουμε.

Συμπέρασμα

Ο Βυσσινόκηπος δεν είναι απλώς ένα έργο για την απώλεια μιας περιουσίας· είναι ένα έργο για την απώλεια του κόσμου όπως τον ξέραμε. Η δραματουργία του Τσέχωφ είναι γεμάτη εσωτερικότητα, μελαγχολία, ειρωνεία και αλήθεια. Ανήκει σε εκείνα τα θεατρικά έργα που δεν φωνάζουν, αλλά που ψιθυρίζουν την Ιστορία μέσα από την καθημερινότητα των ανθρώπων. Και γι’ αυτό παραμένει διαχρονικά επίκαιρο.

Η ιστοσελίδα μου

https://www.angeligeorgia.gr

Τα Podcast μου:

https://angeligeorgiastoryteller.gr

https://mithoikaipolitismoi.gr

https://akougontasmetingeorgia.gr

https://theatromeangeligeorgia.gr

Το κανάλι μου στο you tube

https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured

Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:

https://www.facebook.com/angeligeorgia

Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί: